Odludne, pełne nieznanych zakamarków.

Najbardziej tajemniczymi górami w Polsce są Bieszczady. Odludne, pełne nieznanych zakamarków. Od wieków przenikały się tu różne kultury i wpływy. Dziś znajdują się na pograniczu Polski, Słowacji i Ukrainy. Poza przemierzaniem szlaków górskich na pięknych połoninach, niemniej ciekawe są walory kulturowe Bieszczadów.
Położenie i budowa Bieszczadów
Bieszczady są grupą dwóch pasm górskich będących częścią Karpat. Znajdują się one pomiędzy Przełęczą Łupkowską o wysokości 640 m n.p.m. i Przełęczą Wyszkowską, której wysokość wynosi 933 m n.p.m. Najwyższym szczytem Bieszczadów jest znajdujący się na Ukrainie Pikuj, którego wysokość to 1405 m n.p.m., natomiast na obszarze Polski, najwyższym szczytem Bieszczadów jest Tarnica (1346 m n.p.m.). Te dwa wspomniane pasma to: Bieszczady Zachodnie, które znajdują się na terenie Polski, Słowacji i Ukrainy oraz Bieszczady Wschodnie, które w całości położone są na obszarze Ukrainy. Bieszczady są częścią Beskidów Wschodnich, te zaś należą do Zewnętrznych Karpat Wschodnich. Chociaż szczytowe partie Bieszczadów zajmują połoniny, to góry te zalicza się do Beskidów Lesistych, nie Połonińskich. Polską część Bieszczadów budują cztery pomniejsze pasma.
Pasmo graniczne rozciąga się długim, krętym grzbietem pomiędzy Przełęczą Łupkowską a Przełęczą Użocką. To granią tego pasma przebiega granica ze Słowacją, natomiast od szczytu Krzemieniec na wschód – granica z Ukrainą. Pasmo to jest jednocześnie działem wodnym pomiędzy zlewiskami Morza Bałtyckiego oraz Morza Czarnego. Pasmo Połonin jest z kolei najwyższych i najczęściej odwiedzanym przez turystów pasmem, które obejmuje od strony zachodniej kolejno: Połoninę Wetlińską, dalej Połoninę Caryńską, następnie Bukowe Berdo, dalej gniazdo Tarnicy oraz Połoninę Bukowską. Wysoki Dział to pasmo, które rozciąga się między Komańczą a Cisną, czyli pomiędzy dolinami rzek Osławicy, Solinki, a także potoku Hoczewka. Pojedyncze szczyty w części południowo-wschodniej przekraczają 1000 m n.p.m. W rejonie Chryszczatej ustanowiono rezerwat przyrody Zwiezło – w wyniku osuwiska powstały tam Jeziorka Duszatyńskie. Pasmo Łopiennika i Durnej ciągnie się od przełęczy z drogą Cisna – Jabłonki do Dołżycy.
Pasma Bieszczadów są zbudowane ze skał osadowych, a także łupków ilastych oraz marglistych i piaskowców – takie połączenie skał określane jest fliszem karpackim. Te osady powstawały w okresie od kredy aż do starszego trzeciorzędu, czyli paleogenu. Następnie zostały one wypiętrzone oraz sfałdowane w okresie młodszego trzeciorzędu, czyli neogenu.
W wyniku takiej budowy geologicznej w Bieszczadach występuje charakterystyczny układ sieci rzek oraz grzbietów górskich. Nosi on nazwę układu kratownicowego lub rusztowego – z lotu ptaka ta sieć przypomina bowiem kratownicę lub ruszt. Rzeki w swoich górnych biegach płyną równolegle do grzbietów gór, a następnie w swych odcinkach środkowych nagle zmieniają kierunek na prawie północny i przecinają niemal poprzecznie pasma oraz masywy górskie, tworząc w ten sposób przełomy rzeczne. Takie przełomy tworzą np.: Wetlina koło Kalnicy, Solinka niedaleko Buka, Górna Solinka koło Moczarnego, czy też San w okolicach Otrytu, a także przełom Prowczy – Nasiczniańskiego Potoku, oddzielający Połoninę Wetlińską od Caryńskiej.
Przyroda w Bieszczadach
W Bieszczadach żyją gatunki roślin oraz zwierząt, których nie można znaleźć w innych częściach Polski, należy do nich największy w Europie wąż Eskulapa. Bardzo dobrze zachowały się tu pierwotne lasy bukowe, które są idealnym miejscem dla zwierząt. Spotkać tu można m.in.: orła przedniego, bociana czarnego, rysie, żbiki, wilki, niedźwiedzie, jelenie karpackie czy żubry, a od 2007 roku obszar ten zamieszkują też koniki polskie. Naliczono tu ponad 900 gatunków roślin naczyniowych, a także 250 gatunków mchów oraz 300 porostów, a w tym wszystkim 30 gatunków endemicznych roślin wschodniokarpackich oraz alpejskich. Bieszczady zamieszkuje też 230 gatunków kręgowców, w tym 43 gatunków ssaków, 7 gatunków gadów, 10 płazów, 150 ptaków oraz 20 gatunków ryb.
Geneza nazwy Bieszczady
Pochodzenie nazwy „Bieszczady” nie jest do końca jasne. Określenia „Bieszczad” oraz „Beskid” od wieków były nazwami gór, które oddzielały Polskę oraz Ruś od Węgier. Czasem nazwy te wywodzi się od trackiego ludu Bessów – ich obecność na północ od Karpat miał odnotować Ptolemeusz. Nazwy te bywają również łączone z nazewnictwem bałkańskim, a konkretnie z albańskimi słowami bjeska, bjeske, które oznaczają halę górską, łąkę lub pastwisko. Można się też spotkać z etymologią germańską – z gwar środkowo-dolno-niemieckich od beshêt, beskēt oraz skaid-, skid – co ma oznaczać „przedział albo rozdział wód”. W Polsce nazwa „Bieszczady” jest zazwyczaj używana do określania polskich Bieszczadów. Obie formy dopełniacza: zarówno „Bieszczadów”, jak i „Bieszczad” są prawidłowe.

Bieszczady – historia, osadnictwo, kultura
Najstarsze ślady osadnictwa w tym obszarze datowane są na epokę neolitu, około 2500 – 1700 lat p.n.e. i są one związane z wpływami kulturowymi z Kotliny Panońskiej. Natomiast z epoki brązu, około 1700 – 700 lat p.n.e. pochodzą różne przedmioty takie jak groty strzał czy bransolety, nawiązują one z kolei do tradycji kulturowych ludności, która zamieszkiwała wówczas południowe stoki Karpat, tzw. kultura Otomani. W Bieszczadach są też stanowiska archeologiczne, które reprezentują kulturę łużycką, także osadnictwo celtyckie i początki osadnictwa wczesnośredniowiecznego.
Jednak największa ekspansja osadnicza miała miejsce u schyłku panowania Kazimierza Wielkiego i królowej Jadwigi. Król w 1361 roku nadał dobra rycerskiemu klanowi z Węgier – Piotrowi oraz Pawłowi Balom, a ci założyli kilkadziesiąt miejscowości w żyznej dolinie Hoczewki. Natomiast środkowe dorzecze Sanu zostało skolonizowane przez śląskich Kmitów i morawskich Herburtów. W XIV wieku pojawili się tu wołoscy pasterze. Jednak wieki XVII i XVIII to stopniowy upadek gospodarczy Bieszczadów. W tym trudno dostępnym, górskim terenie znaleźli schronienie ludzie wyjęci spod prawa, nazywani „beskidnikami” (tołhajami). Ci ludzie napadali m.in. na dwory, kupców czy wsie. Mieli oni protekcję węgierskiej szlachty. W II połowie XIX wieku powstają w tych rejonach pierwsze na świecie kopalnie ropy naftowej. Budowane są linie kolejowe, które łączą Węgry z Galicją.
Przez stulecia obszar ten mógł się poszczyć różnorodnością kulturową. Obok Polaków mieszkali tu Łemkowie, Bojkowie, Niemcy i Rusini Karpaccy. Podczas II wojny światowej na terenie polskich Bieszczadów toczyły się walki pomiędzy wojskami niemieckimi, oddziałami słowackimi i Armią Czerwoną, a także pomiędzy UPA i AK – NSZ – polskim podziemiem niepodległościowym. Po zakończeniu wojny, do 1947 roku miały miejsce repatriacje, wysiedlenia, a przede wszystkim akcja „Wisła”. W wyniku tych działań Bieszczady opuściło ponad 50 tys. dawnych mieszkańców.
Dziś po dawnych mieszkańcach pozostało wiele pamiątek, które są nieodłączną częścią tych gór. Widoki Bieszczadów zdobią także pozostałości dawnych wiosek Łemków, a także cerkwie – czasami ich ruiny, a czasami zachowane w całości. Do najpiękniejszych należy cerkiew w Komańczy. To elementy krajobrazu, które nadają tajemniczości tym górom. Ponadto w Bieszczadach i w okolicach gdzieniegdzie zobaczyć można też kiwony naftowe – część w nich wciąż pracuje.

Marek Lonta